Het bisdom Rotterdam ontwikkelde een Vitaliteitstoets die in juni 2022 werd vastgesteld door de bisdomstaf. De Vitaliteitstoets was daarna op aanvraag van parochiebesturen als pilot beschikbaar voor parochies in het bisdom Rotterdam. Per 1 januari startte drs. Lizzy Beenhakker als projectmedewerker parochievitaliteit. Zij zal de komende jaren parochies ondersteunen bij het invullen van de Vitaliteitstoets en zorgen voor de nodige coördinatie en begeleiding. Lees het interview met Lizzy Beenhakker.

Wat is parochievitaliteit?

“Als we vitaal zijn, dan zijn we krachtig en energiek. Wanneer zijn parochies en geloofsgemeenschappen vitaal? Dat is als we gestalte kunnen geven aan de drievoudige opdracht van de Kerk, namelijk het geloof verkondigen, de sacramenten vieren en elkaar dienen. Ook wel: leren, vieren en dienen. Die opdracht hebben parochies en geloofsgemeenschappen, individuele parochianen en ook het bisdom als geheel. Als die drie elementen van de opdracht van de Kerk aanwezig zijn, kun je spreken van vitaliteit.”

Vitaliteit zit hem dus niet per se in aantallen?

“Niet alleen. Het aantal mensen is wel een onderdeel van vitaliteit. Als er te weinig parochianen zijn die zich als vrijwilliger inzetten, kunnen bepaalde elementen van die drieslag niet meer uitgevoerd worden. Dan is dat een aanslag op je vitaliteit. Vitaliteit gaat dus voor een deel over aantallen, maar vooral over geloof en de zending van de Kerk. Daarom vraagt de Vitaliteitstoets ook: Praat je over je geloof? Kom je tot een geloofsgesprek? Wat is je ‘drive’? De Vitaliteitstoets heeft zes beleidsterreinen. ‘Geloof’ is het eerste beleidsterrein en het kleurt de andere.”

Wat is het doel van de Vitaliteitstoets?

“De Vitaliteitstoets helpt om een goed beeld te krijgen van de situatie van de parochie. Wat dat betreft wordt de Vitaliteitstoets ook wel vergeleken met het maken van een selfie. De Vitaliteitstoets is een gestructureerde manier om die selfie te maken, met vragenlijsten als hulpmiddel. De eerste stappen zijn: constateren en interpreteren. Vervolgens kun je als parochie nadenken over concrete voornemens die je wil formuleren. Dat is een gezamenlijk proces, want je kijkt naar alle locaties in je parochie. Op de ene plek is het vieren misschien een sterk punt en op een andere plek misschien wel het dienen. Hoe kun je van elkaar leren, samen optrekken en elkaar versterken?”

Hoe zou jij de Vitaliteitstoets samenvatten in één of twee trefwoorden?

“Het eerste zou zijn: toekomstvisie. We moeten als Kerk kijken naar de toekomst. Daarom is het belangrijk dat parochies aan de slag gaan met de Vitaliteitstoets. We moeten de Heilige Geest vragen om ons te helpen op een nieuwe manier naar de Kerk te kijken en vanuit een beeldtaal die ook in de Vitaliteitstoets wordt beschreven. De Kerk is het ‘lichaam van Christus’ (1 Korintiërs 12, 12-28). Het Tweede Vaticaans Concilie spreekt over de Kerk als een ‘bouwwerk met levende stenen, met Christus als fundament’ (1 Petrus 2, 4-5a) en over de Kerk vanuit het beeld van de ‘wijnstok en de ranken’ (Johannes 15). Dat laat zien dat de Kerk een netwerk is, ook wel: een netwerk van liefde tot opbouw van een beschaving van liefde.”

“Het andere trefwoord is: synodaliteit. De Vitaliteitstoets is een werkinstrument om samen in gesprek te gaan. Eerst als parochie en geloofsgemeenschappen. Daarna als parochie en bisdom. Want na het invullen van de Vitaliteitstoets stuurt het parochiebestuur een samenvatting van de antwoorden en gegevens aan de bisdomstaf met daarbij voornemens, met het oog op een gezamenlijk gesprek als parochie en bisdom om tot een gezamenlijk beeld van de parochie te komen. In zijn beleidsvisie zegt de bisschop: De Vitaliteitstoets helpt parochiebesturen om beleidsmatige stappen te zetten, dat wil zeggen: bedachtzame en zorgvuldige stappen, die ook de vrucht zijn van overleg en afstemming” (Beleidsverslag 2022, p. 34).

Wat zijn je ervaringen tot nu toe?

“Ik merk dat mensen die ik spreek de Vitaliteitstoets vaak in één adem noemen met kerksluiting. Maar de focus van de Vitaliteitstoets is: waar kunnen we in de toekomst als geloofsgemeenschap present blijven en wat is daarvoor nodig? Dat is niet bedoeld als poging om een moeilijk onderwerp te omzeilen, maar om de goede rompstand te kiezen. In de Vitaliteitstoets gaat er namelijk iets aan vooraf: hoe wil je Kerk zijn, hoe kun je Kerk zijn en wat heb je daarvoor nodig? En betrek daar dan alle zes de beleidsterreinen bij.”

“Er zijn al parochies die de Vitaliteitstoets hebben ingevuld. Daar heb ik contact mee gelegd. En er komen nieuwe aanvragen voor de Vitaliteitstoets binnen en ook met die plekken ga ik in gesprek. Ik heb eerder bijna 12,5 jaar gewerkt in het bisdom als pastoraal werker. Ik ken dus het bisdom, de parochies en velen die werkzaam zijn in het pastoraat. Het streven is dat de komende twee jaren alle parochies de Vitaliteitstoets invullen en op basis daarvan concrete voornemens formuleren om over in gesprek te gaan met de bisdomstaf. Dat is belangrijk voor de toekomst van de parochies in het bisdom. Iets om samen de schouders onder te zetten. Soms is er een neiging om in een wij-zij te denken en wat kritisch op elkaar te zijn. Maar we zijn samen op weg en de Vitaliteitstoets helpt ons daarbij, omdat het ten diepste ook een synodaal instrument is.”

• Lees ook: Vitaliteitstoets voor parochies in het bisdom Rotterdam (bericht d.d. 24 juni 2022)

De Vitaliteitstoets (2022) is een nieuw uitgewerkt instrument om vitaliteit te toetsen. Deze volgt op het proces van ‘Samenwerking Geboden’ (SG 1 in 1997; SG 2 in 2007). Met het oog op de verkondiging van het evangelie in veranderende tijden zette ‘Samenwerking Geboden’ in op meer samenwerking; tussen parochies door fusie en federatievorming en tussen priesters, diakens en pastoraal werkers door teamvorming.

In de Vitaliteitstoets worden zes beleidsterreinen onderscheiden:

1. Geloof
2. Pastoraat
3. Personeel en vrijwilligers
4. Financiën
5. Gebouwen en begraafplaatsen
6. Besturen en beheren.

De Vitaliteitstoets bestaat uit een aantal vragenlijsten die parochies en plaatselijke geloofsgemeenschappen in staat stellen om op een gestructureerde manier een “selfie” te maken, die een reëel beeld geeft van de situatie. Opdat er een vruchtbaar gesprek kan volgen over de vragen: Hoe staan wij ervoor? Hoe denken we er over vijf of tien jaar voor te staan?

Bij elk beleidsterrein worden vragen gesteld voor de parochie en voor de geloofsgemeenschappen. Een deel vraagt om een beschrijvend antwoord. Met andere vragen worden cijfermatige gegevens verzameld. Aan het eind van het document zijn bovendien verdiepingsvragen opgenomen om verder over in gesprek te gaan. Ook per hoofdstuk is een verdiepingsvraag aangegeven, om ook bij het verzamelen van gegevens al te beseffen wat het betekent om te denken vanuit het geloof voorop.

Het proces van het invullen en bespreken van de vragen is een proces van samen op weg zijn als parochie. Paus Franciscus zegt dat God de Kerk van het derde millennium vraagt om synodaal te zijn (toespraak 17 oktober 2015). De paus geeft aan: de wereld waarin wij leven en waarin wij geroepen zijn om lief te hebben en te dienen, die vraagt dat de Kerk de samenwerking in alle aspecten van haar zending versterkt.

Het proces is te onderscheiden in een aantal stappen:

1. Voorbereiding
2. Constateren (verzamelen van antwoorden en gegevens)
3. Interpreteren (bespreken van de antwoorden en gegevens)
4. Voornemens formuleren (door parochiebestuur en pastoraal team)
5. Daarna stuurt het parochiebestuur een samenvatting van de antwoorden en gegevens met de voornemens aan de bisdomstaf, met het oog op een gezamenlijk gesprek als parochie en bisdom

In het gesprek van de parochie en het bisdom zal volgens de zes onderwerpen uit de Vitaliteitstoets worden gesproken over hoe het geloof leeft in de parochie en geloofsgemeenschappen, over de mogelijkheden van het pastoraal team, de inzet van vrijwilligers, het financieel draagvlak, de toekomst van de kerkgebouwen, het besturen van de parochie en de onderlinge samenwerking in de parochie en geloofsgemeenschappen.