Op 21 maart vindt in de stad Rotterdam een bijeenkomst plaats over ‘kerkenvisies’. De bijeenkomst wordt georganiseerd door het provinciale steunpunt cultureel erfgoed in Zuid-Holland en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE). Parochiebesturen en besturen van parochiefederaties worden hiervoor via het bisdom Rotterdam uitgenodigd. De bijeenkomst is voor de gehele provincie Zuid-Holland en bedoeld voor vertegenwoordigers van gemeenten, kerkbestuurders, erfgoedorganisaties en burgerorganisaties.

Wat is een kerkenvisie en wat ging eraan vooraf? “De ontwikkeling van kerkenvisies is een direct gevolg van de ‘Agenda Toekomst Religieus Erfgoed’, een proces dat liep van 2014 tot december 2016”, legt Karien van Velsen uit. De architect en medewerker bouwzaken van het bisdom Rotterdam nam deel aan dat proces en is nu namens CIO-K lid van de Projectgroep Toekomst Religieus Erfgoed. In het CIO werken 33 kerkgenootschappen samen bij het contact met de overheid. Het CIO-K is het deel van het CIO dat over de kerkgebouwen spreekt.

“In die ‘Agenda Toekomst Religieus Erfgoed’ spraken verschillende partijen over de toekomst van het religieus erfgoed, lees: kerkgebouwen. Er waren een aantal werkgroepen, waar ook medewerkers van bisdommen bij betrokken waren, zoals over wet- en regelgeving en over het voortgezet gebruik van kerkgebouwen. Dat laatste is belangrijk. Het gaat ook over kerken die in gebruik blijven voor de eredienst.” Karien van Velsen benadrukt overigens dat het over kerkgebouwen moet gaan en niet over kerken: “Dat onderscheid wil ik echt maken. We kunnen een kerkgebouw sluiten, maar we sluiten niet de kerk mag ik hopen.”

De ‘Agenda Toekomst Religieus Erfgoed’ stelde een slotverklaring op. Karien van Velsen: “Het eerste actiepunt daarin was dat er een vervolg van de samenwerking zou komen. De rijksoverheid zou daar nadrukkelijk bij betrokken worden onder meer vanwege de ‘transformatieruimte’ van kerkgebouwen die rijksmonument zijn. Denk daarbij aan de vraag: wat is echt belangrijk aan dat rijksmonument en waar kun je toch aanpassingen doen, zoals een extra opening voor meer daglicht of een stuk aanbouwen. Die aanpassingen kunnen belangrijk zijn voor de toekomst van de kerkgebouwen.”

Een ander actiepunt kondigde het vervolg aan, dat in de praktijk de naam ‘kerkenvisie’ zou krijgen. Betrokkenen spraken namelijk af, dat gemeentelijke overheden zich zouden gaan inzetten om lokale scenario’s vroegtijdig in beeld te brengen en om in samenwerking met lokale partners kennis en visie op het lokale religieus erfgoed te ontwikkelen.

Inmiddels is op 10 november 2018 een ‘nationale kerkenaanpak’ ondertekend tijdens een bijeenkomst in de Stevenskerk in Nijmegen. Bij de partners die eerder al samenwerkten rond de ‘Agenda Toekomst Religieus Erfgoed’ is nu ook het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) aangesloten. Minister van Engelshoven ondertekende samenwerkingsafspraken in de nationale kerkenaanpak. Vanuit het CIO ondertekende John Bakker, voorzitter van het CIO-K, als vertegenwoordiger van de kerkeigenaren.

De nationale kerkenaanpak gaat over:

1. Kerkenvisies die in samenspraak van alle betrokken partijen tot stand komen
2. Het ontwikkelen en toegankelijk maken van kennis over kerkgebouwen
3. Duurzaamheid van kerkgebouwen
4. Toegankelijkheid van kerkgebouwen
5. Draagvlak voor kerkgebouwen

Voor het bisdom Rotterdam is het van belang deze vijf punten vanuit ‘het geloof voorop’ te benaderen. Bijvoorbeeld waar het gaat om verduurzaming. Deze kan niet los worden gezien van de encycliek Laudato si’ van paus Franciscus.

Het ministerie van OCW voert momenteel zes kerkenvisie pilots in: Amersfoort, Oss, Oost-Stellingswerf, Rotterdam, Zaanstad, Zuidwest Fryslân. De Rijksdienst Cultureel Erfgoed organiseert deze. De pilots lopen nog, maar ondertussen heeft het ministerie al geld vrijgemaakt voor gemeentes die een kerkenvisie willen maken. Minister Van Engelshoven stelt vanaf 1 januari 2019 drie jaar circa 3 miljoen euro per jaar beschikbaar voor het opstellen van integrale kerkenvisies door gemeentes.

Karien van Velsen benadrukt nogmaals dat een kerkenvisie niet alleen kijkt naar kerkgebouwen die leeg komen, maar ook naar kerkgebouwen die hun kerkelijke functie behouden. Immers ook de verduurzaming en de toegankelijkheid van kerkgebouwen zijn verankerd in de vijf punten van de nationale kerkenaanpak. “Elk religieus gebouw zou meegenomen moeten worden in een kerkenvisie. Ook voor kerkgebouwen die behouden blijven voor de eredienst zijn er misschien wensen die je mee kunt nemen in de kerkenvisie. Denk aan de genoemde verduurzaming en de presentie die je wil houden, terwijl misschien het kerkgebouw een maatje te groot is geworden, zodat je kunt denken aan inbreiding en nevenfuncties.”

“Belangrijk is dat de eigenaren van de kerkgebouwen goed worden betrokken bij de ontwikkeling van kerkenvisies. Dat is een aandachtspunt voor de gemeentelijke overheid. Katholieke parochies en protestantse gemeenten bestaan uit vrijwilligers die deze klus erbij krijgen. Dat laatste onderscheidt hen weer van lokale erfgoedverenigingen, voor wie het behoud van erfgoed ‘core business’ is. Overigens is het zo dat de katholieke en de protestantse visie of theologie van het kerkgebouw onderling wat van elkaar verschilt en ook de kerkstructuur is anders. Zo hebben parochies waar het gaat om de kerkgebouwen altijd te maken met de nodige afstemming met het bisdom.”

Wat zijn leerpunten tot nu toe van de pilots? Karien: “Een leerpunt is de zorg die er moet zijn voor politiek draagvlak in de gemeente. Een ander punt is de vertrouwelijkheid van informatie als je als kerkeigenaar nadenkt over de toekomst en daarvoor aan de kerkenvisie tafel spreekt met verschillende partijen. Je hebt immers ook te maken met de nodige interne afstemming in de parochie en met het bisdom.”

Ondertussen organiseert de RCE per provincie in het land zogeheten ‘roadshows’, waarvan die op 21 maart in Rotterdam er één is. Karien: “Op deze bijeenkomsten wordt uitgelegd wat een kerkenvisie is. Het is een eerste stap om informatie te geven aan de diverse partijen die hierbij betrokken zijn. Een aandachtspunt is dat de landelijke pilots nog niet zijn afgerond, maar de lokale kerkenvisies hiermee wel een start zullen gaan krijgen. Op de roadshows komen medewerkers van gemeentes en waarschijnlijk ook veel eigenaren en erfgoedverenigingen. De uitnodiging is nog niet gericht aan projectontwikkelaars, omdat die aan bod komen nadat kerkenvisies zijn ontwikkeld.”

Het bisdom Rotterdam nodigt parochiefederaties en parochiebesturen per brief uit. En ook tijdens de vicariaatsbijeenkomsten van het economaat op 17 en 19 juni zal erover worden gesproken. Karien van Velsen benadrukt tot slot: “Ik hoop dat, wanneer parochies gevraagd worden mee te werken aan het opstellen van een kerkenvisie, ze contact leggen met het bisdom. Klop aan voor informatie en voor hulp vanwege een zorgvuldig proces.”

Samenvattend, waar moeten parochies op letten?

• De nationale kerkenaanpak gaat over 5 punten, waaronder verduurzaming en toegankelijkheid. Het bisdom Rotterdam benadert deze vanuit ‘het geloof voorop’.
• Een kerkenvisie gaat ook over kerkgebouwen die hun functie voor de eredienst behouden.
• Vraag de lokale overheid om aandacht voor het eigen karakter van de parochie als vrijwilligersorganisatie met beperkte menskracht en middelen en met een bestuurlijke agenda die doorgaans al goed gevuld is.
• Spreek met elkaar over de vertrouwelijkheid van informatie, stem in het begin af hoe je daarmee omgaat.
• Ben je ervan bewust dat je samen optrekt met andere kerkgenootschappen, waarbij de visie op het kerkgebouw per kerkgenootschap kan verschillen. Heb het er met elkaar over hoe je daarmee omgaat.
• Let op kerkjuridische zaken, zoals de bisschoppelijke machtigingen en de betrokkenheid van het bisdom in zijn algemeen.

Aanmelden voor de Bijeenkomst Kerkenvisies Zuid-Holland kan via de website van Erfgoedhuis Zuid-Holland.